Edytujesz Jan Matejko

{{Infobox
|Tytuł            = Jan Matejko
|Obraz            = 395px-Jan_Matejko-Auto_portrait.jpg
|Tytuł1           = Imiona i nazwisko
|Zawartość1       = Jan Alojzy Matejko
|Tytuł2           = Data i miejsce urodzenia
|Zawartość2       = 24 czerwca 1838
Kraków, Wolne Miasto Kraków
|Tytuł3           = Data i miejsce śmierci
|Zawartość3       = 1 listopada 1893
Kraków, Austro-Węgry
|Tytuł4           = Narodowość
|Zawartość4       = Polska
|Tytuł5           = Dziedzina sztuki
|Zawartość5       = malarstwo
|Tytuł6           = Styl
|Zawartość6       = realizm
}}

Jan Alojzy Matejko (ur. 24 czerwca 1838 w Krakowie, zm. 1 listopada 1893 w Krakowie) – polski malarz, twórca obrazów historycznych i batalistycznych, historiozof.

W latach 1852–1858 studiował u Władysława Łuszczkiewicza i Wojciecha Stattlera w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której później był dyrektorem (od 1873). Jego uczniami byli m.in. Maurycy Gottlieb, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański.


==Życiorys==

Ojciec malarza, Franciszek Ksawery Matejko, właśc. František Xaver Matějka (Matieyka), był Czechem, urodzonym w Roudnicach koło Hradca Králové jako syn chłopski. Przybył do Galicji w charakterze guwernera i nauczyciela muzyki. Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach (dziś część Nowej Huty), a następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie poślubił Joannę Karolinę Rossberg (1802–1845), wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy. Franciszek był katolikiem, Joanna – protestantką. Matejkowie zamieszkali przy ulicy Floriańskiej w Krakowie.
Portret Franciszka Matejki z trojgiem dzieci (u dołu Kazimierz, wyżej Jan i Marianna), 1853/54, obraz ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu w depozycie Domu Matejki

Jan był dziewiątym dzieckiem, z jedenastu, jakie mieli państwo Matejkowie (było wśród nich dziewięciu chłopców i dwie dziewczynki). Gdy Jan miał siedem lat, zmarła jego matka; dziećmi zajęła się jej siostra. Śmierć matki niewątpliwie wywarła wpływ na osobowość przyszłego malarza. Jego dzieciństwo obfitowało w lęki i przykrości, nie zaznawał także raczej przesadnie starannej opieki (jego złamany nos nie zwrócił niczyjej uwagi i zrósł się krzywo). Ojciec nie okazywał dzieciom swoich uczuć, był surowy i pozbawiony akceptacji dla artystycznej pasji syna. Powstałe w takich okolicznościach kompleksy pogłębiały doświadczenia w szkole św. Barbary, do której Jan uczęszczał od 1847 roku. Mimo zdradzanych od najmłodszych lat niepospolitych zdolności plastycznych, z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. Także koledzy nie byli dla niego wyrozumiali, i jak pisał Marian Gorzkowski, doświadczał od swych współtowarzyszy pewnego znęcania się nawet. Wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie). Choć Matejko i jego rodzeństwo z pochodzenia w połowie byli Czechami, czuli się polskimi patriotami, o czym świadczy działalność wyzwoleńcza dwóch starszych braci Jana.

Brak rodzinnego ciepła po części rekompensowała Matejce przyjaźń z rodziną Giebułtowskich. O Paulinie Giebułtowskiej pisał później, że była dla niego jakby drugą matką; często bywał u jej córki Joanny Serafińskiej w Wiśniczu, a Stanisława traktował jak starszego brata.
Teodora Matejko w sukni ślubnej, 1879 (replika obrazu z 1865)
Portret dzieci artysty, 1879
Grobowiec artysty na krakowskich Rakowicach

W wieku trzynastu lat Jan Matejko został przyjęty do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych przy ulicy Wesołej, której dyrektorem był wówczas Wojciech Stattler. Przejawiał w szkole ogromną ambicję i pracowitość, choć także tam jego edukacja nie przebiegała gładko, na co zapewne wpływ miała osoba Stattlera, trudności finansowe i znaczna wada wzroku. Wpływ na młodego malarza wywarli natomiast inni nauczyciele: Józef Kremer i Władysław Łuszczkiewicz, którzy zainspirowali go do szkicowania krakowskich zabytków, zbierania materiałów, studiowania detali i obrazów, tworząc tzw. Skarbczyk. W 1858 roku otrzymał stypendium na studia w Monachium. Tu zetknął się z dziełami wybitnych malarzy dawnych i współczesnych. Cenił twórczość Paula Delaroche'a i jego ucznia, Carla von Piloty'ego[4], tworzących dzieła historyczne. Matejko przekonał się, że to właśnie temu gatunkowi pragnie się poświęcić (w 1853 roku namalował swój pierwszy obraz historyczny, Carowie Szujscy przed Zygmuntem III). Schemat Delaroche'a, oparty na wybraniu z historii dramatycznego momentu i przedstawieniu go w sposób teatralny i emocjonalny, młody Matejko zastosował w malowanym w Monachium i Krakowie Otruciu królowej Bony (1859). W 1860 roku Matejko wyjechał do Wiednia, skąd szybko wrócił. Tutaj wydał Ubiory w Polsce – publikację, zawierającą ryciny z postaciami w historycznych strojach, świadectwo jego zainteresowań historycznych, co później będzie wielokrotnie wykorzystywał w swoich płótnach. Złą sytuację materialną malarza poprawiło honorarium za Ubiory, sprzedaż Otrucia Bony i Kochanowskiego nad trumną Urszulki. Mimo tych sukcesów Matejko był niezwykle przygnębiony, czego powodem była nieodwzajemniona miłość do Teodory Giebułtowskiej.

W 1862 roku namalował jeden ze swoich najwybitniejszych obrazów, "Stańczyka". Miał wtedy zaledwie 24 lata.

22 stycznia 1863 roku jego dwaj bracia przyłączyli się do powstania styczniowego. Jan nie poszedł, ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział. Woził natomiast broń i pomagał powstańcom materialnie.

Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki "Kazaniu Skargi". Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty. W 1864 po sprzedaży obrazu mógł pozwolić sobie na małżeństwo z Teodorą Giebułtowską. Mieli razem pięcioro dzieci: Tadeusza (1865–1911), Helenę (1867–1932), Beatę (1869–1926), Jerzego (1873–1927) oraz Reginę (1878), która zmarła jako niemowlę. Żona uważana była za osobę despotyczną, kłótliwą i egoistyczną. Przez męża zwana "Gwiazdą", "Panią", "Władczynią". Gdy uważała, że jej pozycja muzy jest zagrożona, urządzała straszliwe awantury, udawała, że mdleje lub choruje. Jej twarz posiadają niemal wszystkie kobiety na obrazach Matejki. Namalowana została również jako królowa Bona Sforza w "Hołdzie pruskim". Została zamknięta w szpitalu psychiatrycznym. Dzieci także przysparzały mu wielu kłopotów.

Pogłębiające się z czasem problemy finansowe Matejki spowodowane były chorobą żony, a także nadmiernym szafowaniem własnym dorobkiem artystycznym. Kilka wielkich płócien podarował Narodowi Polskiemu, papieżowi przekazał "Sobieskiego pod Wiedniem", a Francja otrzymała od niego "Joannę d'Arc". Obdarowywał też obrazami swoich znajomych – ludzi zwykle bardzo bogatych. Nic nie wziął za portret od hr. Stanisława Tarnowskiego, bezpłatnie podarował portret ks. Marcelinie Czartoryskiej. Nie szczędził też datków na wsparcie ubogich. Ofiarował m.in. na ich rzecz szkic olejny "Zygmunt August w ogrodzie wileńskim", który został następnie sprzedany do Warszawy. Sprzedawał również niekiedy swoje dzieła za bezcen. Np. hr. Maurycy Potocki z Zatora zapłacił zaledwie 10 tys. złr. za "Kazanie Skargi".

Do końca życia cieszył się wielką sławą, tak w Polsce jak na całym świecie, do czego przyczyniały się liczne nagrody (m.in. na wystawach w Paryżu). Unikał publicznych wystąpień, które go przerażały.

W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku, podobnie jak za obraz "Rejtan". W 1870 roku, po namalowaniu "Unii Lubelskiej", został udekorowany w Paryżu Legię Honorową. W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na ulicę Floriańską 41 (dom Jana Matejki w Krakowie został w roku 1895 przekształcony w muzeum malarza). Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem, odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych. Artystę doceniła międzynarodowa społeczność, został honorowym członkiem Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino. Poświęcał też czas Szkole Sztuk Pięknych oraz walczył o upiększanie Krakowa i zachowanie jego zabytków.

Jan Matejko zmarł po pęknięciu wrzodu żołądka w wieku 55 lat 1 listopada 1893 roku. Jego ostatnie słowa brzmiały: "Módlmy się za ojczyznę! Boże błogosławiony!". W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunt, a w ostatniej drodze towarzyszyły mu tysiące krakowian. Jego ciało spoczęło w grobowcu rodzinnym na głównej alei na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

==Malarstwo i historia==

Jan Matejko w młodości przeżył bombardowanie Krakowa przez Austriaków w 1848 r. oraz powstanie styczniowe. Pod wpływem narodowych klęsk postanowił porzucić malarstwo religijne, które uważał za swoje powołanie, i poświęcił się prawie wyłącznie malarstwu historycznemu. Sama historia była jego obsesją. Nie potrafił o niej pisać ani opowiadać, więc ją malował. Zarzucano mu swobodne podejście do historii. Sam Matejko traktował swoje obrazy jako głos w polemice dotyczącej przeszłości i przyszłości kraju, a nie wyraz ideologii. Drugą pasją Matejki był kraj. Był on zagorzałym patriotą. Dofinansowywał miasto, biednych i kulturę pokazując swoje obrazy za darmo lub przekazując je państwu. Prace jego były od tej pory analizowane w ramach przekazu ideowego.

Matejko często umieszczał na swoich płótnach osoby, których w danym miejscu nie było (np. Kołłątaj i gen. Wodzicki na obrazie Bitwa pod Racławicami), bo nie chodziło mu o przedstawienie faktu, lecz danie syntezy historiozoficznej. Mimo krytyki historyków, wiele wydarzeń historycznych w publicznej świadomości funkcjonuje tak, jak przedstawił je na swych dziełach malarz.

==Odkrywca talentów==

Wykształcił wielu malarzy. Najważniejszymi uczniami byli Mehoffer, Wyspiański, Tetmajer i Malczewski, wybitni przedstawiciele polskiego modernizmu.
== Wybrane dzieła ==
{| class="wikitable sortable"
|-
!nr
!tytuł
!czas powstania
!technika i wymiary
!miejsce przechowywania
! class="unsortable" | ilustracja
|-
| 1. || ''Stańczyk'' (''Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony gdy wieść przychodzi o utracie Smoleńska'')
| 1862 || olej na płótnie<br />120 × 88 cm || Muzeum Narodowe w Warszawie || [[Plik:Stanczyk_Matejko.jpg|thumb|100px]]
|-
| 2. || ''Kazanie Skargi'' || 1864 || olej na płótnie<br />224 × 397 cm || Zamek Królewski w Warszawie ||[[Plik:800px-Kazanie_Skargi.jpg|thumb|100px]]
|-
| 3. || ''Polonia - Rok 1863''<br />(''Zakuwana Polska'') || 1864?<br />1879 || olej na płótnie<br />156 × 232 cm || Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie ||[[Plik:Rok_1863_Polonia.jpg|thumb|100px]]
|-
| 4. || ''Rejtan – Upadek Polski'' || 1866 || olej na płótnie<br />282 × 487 cm || Zamek Królewski w Warszawie||[[Plik:Rejtan_Upadek_Polski_Matejko.jpg|thumb|100px]]
|-
| 5. || ''Alchemik Sędziwój '' || 1867 || olej na desce<br />72,5 × 131 cm || Muzeum Sztuki w Łodzi|| [[Plik:Alchemik_Sedziwoj_Matejko.jpg|thumb|100px]]
|-
| 6. || ''Unia Lubelska'' || 1869 || olej na płótnie<br />298 × 512 cm || Muzeum Lubelskie w Lublinie ||[[Plik:Unia_Lubelska.jpg|thumb|100px]]
|-
| 7. || ''Stefan Batory pod Pskowem'' || 1872 || olej na płótnie<br />322 × 545 cm || Zamek Królewski w Warszawie ||[[Plik:Jan_Matejko-Batory_pod_Pskowem.jpg|thumb|100px]]
|-
| 8. || ''Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem'' || 1873 || olej na płótnie<br />225 × 315 cm || Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego ||[[Plik:Jan_Matejko-Astronomer_Copernicus-Conversation_with_God.jpg|thumb|100px]]
|-
| 9. || ''Zawieszenie dzwonu Zygmunta'' || 1874 || olej na desce<br />94 × 189 cm || Muzeum Narodowe w Warszawie ||[[Plik:Jan_Matejko_-_Zawieszenie_dzwonu_Zygmunta_na_wiezy_katedry_w_roku_1521_w_Krakowie.jpg|thumb|100px]]
|-
| 10. || ''Śmierć Przemysława w Rogoźnie'' || 1875 || olej na desce<br />62 × 83 cm || Galeria Nowoczesna w Zagrzebiu ||[[Plik:Śmierć_króla_Przemysła_II.jpg|thumb|100px]]
|-
| 11. || ''Bitwa pod Grunwaldem'' || 1878 || olej na płótnie<br />426 × 987 cm || Muzeum Narodowe w Warszawie ||[[Plik:800px-Grunwald_bitwa.jpg|thumb|100px]]
|-
| 12. || ''Hołd pruski'' || 1880–1882 || olej na płótnie<br />388 × 875 cm || Muzeum Narodowe w Krakowie ||[[Plik:Prussian_Homage.jpg|thumb|100px]]
|-
| 13. || ''Jan Sobieski pod Wiedniem'' || 1883 || olej na płótnie<br />458 × 894 cm || Muzea Watykańskie || [[Plik:Sobieski_Sending_Message_of_Victory_to_the_Pope.jpg|thumb|98px]]
|-
| 14. || ''Wernyhora'' || 1883–84 || olej na płótnie<br />290 × 204 cm || Muzeum Narodowe w Krakowie ||[[Plik:420px-Wernyhora.jpg|thumb|100px]]
|-
| 15. || ''Dziewica Orleańska'' || 1886 || olej na płótnie<br />484 × 973 cm || Muzeum Narodowe w Poznaniu ||[[Plik:Joanna_d`Arc_by_Jan_Matejko_1.jpg|thumb|100px]]
|-
| 16. || ''Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu'' || 1886 || olej na płótnie || Muzeum Narodowe w Poznaniu ||[[Plik:694px-JMatejko_Akademia_Lubrańskiego.jpg|thumb|100px]]
|-
| 17. || ''Kościuszko pod Racławicami'' || 1888 || olej na płótnie<br />465 × 897 cm || Muzeum Narodowe w Krakowie ||[[Plik:Bitwa_pod_Raclawicami.jpg|thumb|100px]]
|-
| 18. || ''Zaprowadzenie chrześcijaństwa'' || 1889 || olej na desce<br />79 × 120 cm || Muzeum Narodowe w Warszawie ||[[Plik:Zaprowadzenie_chrzescijanstwa_965_Matejko.jpg|thumb|100px]]
|-
| 19. || ''Chrzest Litwy''||1889 ||{{sortkey|olej na płótnie<br />060|visible=no}}olej na płótnie<br />60 × 115,5 cm|| Zamek Królewski w Warszawie || [[Plik:800px-Baptism_of_Lithuania.png|thumb|100px]]
|-
| 20. || ''Konstytucja 3 Maja 1791 roku'' || 1891 || olej na płótnie<br />247 cm × 446 cm || Zamek Królewski w Warszawie ||[[Plik:Konstytucja_3_Maja.jpg|thumb|100px]]
|-
| 21. || ''Carowie Szujscy przed Zygmuntem III'' || 1892 || olej na desce<br />42 cm × 63 cm || Dom Jana Matejki w Krakowie ||[[Plik:Carowie_Szujscy_na_sejmie_warszawskim_Jan_Matejko_18_century.jpeg|thumb|100px]]
|-
| 22. || ''Śluby Jana Kazimierza'' || 1893 || olej na płótnie<br />315 cm × 500 cm || Muzeum Narodowe we Wrocławiu ||[[Plik:Sluby_Jana_Kazimierza_2.jpg|thumb|100px]]
|}
[[Kategoria:Wybitni Malarze]]
[[Kategoria:Postacie Realistyczne]]
[[Kategoria:Polscy Malarze]]
[[Kategoria:Malarze]]